Święty Grzegorz Palamas

GRZEGORZ PALAMAS, arcybiskup Tesalonik (Ο Γρηγόριος ο Παλαμάς ήταν Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης).

Urodził się w 1296 r. w Azji Mniejszej. Podczas najazdu tureckiego jego rodzina wyjechała do Konstantynopola i znalazła schronienie na dworze cesarza Andronika II Paleologa (1282-1328). Ojciec świętego został ważnym dostojnikiem przy imperatorze (wskazuje na to posiadanie rodowego nazwiska – Palamas), jednak wkrótce zmarł i sam Andronik miał zająć się wychowaniem i wykształceniem osieroconego Grzegorza. Chłopca cechowały zdolności i ogromna pilność, więc Grzegorz bez dużego wysiłku opanował wszystkie przedmioty, z których składał się pełny program ówczesnego średniowiecznego wyższego wykształcenia.

Cesarz pragnął, by chłopak poświęcił się pracy na rzecz państwa, ale ten ledwie osiągając 20 rok życia oddalił się w 1316 roku (wg innych danych 1318) na świętą górę Athos wstępując w nowicjat klasztoru Watopedi, gdzie pod okiem starca, mnicha i ascety Nikodema przyjął postrzyżyny i rozpoczął drogę monastycyzmu.

Rok później ujrzeć miał w widzeniu sennym ewangelistę Jana Teologa, który obiecał mu swą duchową protekcję. Matka Grzegorza wraz z siostrami również przyjęły stan zakonny. Tam kontynuuje pobieranie nauk. Prowadząc życie zakonne napisał wiele dzieł z teologii, historii, ascetyzmu i nauk przyrodniczych. Po śmierci starca Nikodema, mnich Grzegorz przez 8 kolejnych lat przebywał pod modlitewnym kierownictwem stara Nicefora. Po jego śmierci przeniósł się do ławry mnicha Atanazego. Tam wedle przekazu posługiwał przy stole, a następnie został cerkiewnym kantorem. Po trzech latach, w 1321 roku, udoskonalając się duchowo, święty przenosi się do niewielkiej pustelniczej wspólnoty Glossii. Przełożony tego skitu nauczył tam Grzegorza modlitwy serca – wykonywanej i wypracowanej stopniowo przez mnichów począwszy od IV wieku – Ewagriusza z Pontu czy św. Makarego z Egiptu. Athoscy asceci rozpoczęli praktykę modlitwy Jezusowej dzięki pracom św. Symeona Nowego Teologa (XI w.), który szczegółowo wyjaśniał tajniki modlitwy wewnętrznej jako wyrazu głębokiej relacji z Bogiem. Doświadczenie tej modlitewnej praktyki zostało przez mnichów nazwane hezychazmem (gr. spokój, milczenie), a praktykujący ją hezychastami. Przez cały okres pobytu w Glossii przyszły arcybiskup całkowicie przeniknął duchem hezychazmu i przyjął go jako filozofię życia. W 1326 roku w wyniku zagrożenia napadu Turków święty wraz z braćmi przedostaje się do Tesalonik, gdzie przyjmuje chirotonię prezbitra.

Obowiązki kapłańskie święty Grzegorz połączył z życiem pustelnika – przez pięć dni w tygodniu przebywał w milczeniu oraz modlitwie, a jedynie w soboty i niedziele pasterz powracał do swojej trzody – celebrując nabożeństwa i głosząc homilie. Jego pouczenia wedle przekazów powodowały wśród wiernych wzruszenie i łzy. Skądinąd całkowite oderwanie od życia społecznego było świętemu obce. Bywało, że odwiedzał teologiczne zgromadzenia miejskiej wykształconej młodzieży na czele z przyszłym patriarchą Izydorem. Pewnego razu wracając z Konstantynopola odnalazł niedaleko Tesalonik miasteczko Verii, sprzyjającej życiu w odosobnieniu. Wkrótce potem zebrał tam niewielką wspólnotę mnichów-eremitów, którą kierował przez następne 5 lat. W 1331 r. święty oddala się ponownie na Athos, gdzie odseparował się od świata w pustelni św. Sabby (Sawy), niedaleko ławry mnicha Atanazego. W 1333 r. Grzegorza wyznaczono na ihumena athoskiego klasztoru Esfigmenu w północnej części świętej góry. W 1336 roku przyszły arcybiskup powraca do pustelni św. Sabby, gdzie rozpoczyna pracę nad pracami z zakresu teologii, którymi zajmuje się do końca swego życia.

Tymczasem w latach 30. XIV w. w życiu Kościoła wschodniego doszło do dyskusji o doniosłym znaczeniu dla całego prawosławia, które zaważyły na pozycji św. Grzegorza Palamasa wśród najważniejszych teologów i obrońców ortodoksji, a samemu świętemu określenie obrońcy hezychazmu.

Około 1330 roku do Konstantynopola z greckojęzycznej Kalabrii (Italia) przyjeżdża uczony mnich imieniem Barlaam. Jest autorem traktatów z logiki i astronomii, to wytrawny i błyskotliwy mówca. Otrzymuje katedrę w stołecznym uniwersytecie i zaczyna wykładać teologię św. Dionizego Areopagity, którego teologia apofatyczna była uznana zarówno w Kościele wschodnim jak i zachodnim. Wkrótce potem Barlaam wyjeżdża na świętą górę Athos, gdzie zapoznaje się z trybem duchowego życia hezychastów. Z istoty dogmatu o niezrozumiałości istoty Bożej, Barlaam stwierdza, że praktyka modlitwy serca jest heretyckim błędem. Następnie podróżuje z Athosu do Tesalonik i dalej do Konstantynopola i znów do Tesalonik, a przez cały ten czas wchodzi w spór z mnichami oraz próbuje udowodnić stworzoną naturę światła z góry Tabor. A przy tym ostentacyjnie naśmiewał się z opowiadań ascetów, dzielących się z nim swoimi modlitewnymi doświadczeniami i duchowym oświeceniem.

Na prośbę athoskich mnichów święty Grzegorz zwrócił się do Barlaama najpierw z ustnym pouczeniem. Widząc jednak bezskuteczność swoich poczynań, w sposób pisemny przedstawił teologiczne podstawy hezychazmu. Całość otrzymała nazwę „Triady w obronę świętych hezychastów” (1338). Do 1340 roku athoscy mnisi z udziałem świętego sporządzili ogólną odpowiedź na zarzuty Barlaama – tak zwany „Tomos świętej góry”. Rok później podczas soboru w Konstantynopolu w świątyni Hagia Sophia doszło do teologicznej dyskusji św. Grzegorza Palamasa z Barlaamem, która koncentrowała się na naturze światła z góry Tabor. 27 maja 1341 roku sobór przyjął tezy świętego mówiące o tym, że Bóg jest niedostępny w swej istocie, ale ujawnia się w swoich energiach zwróconych ku światu i dostępnych naszemu doświadczeniu jako światło z góry Tabor, niezmysłowe i niestworzone. Nauczanie Barlaama z Kalabrii osądzono jako herezję, a on sam obłożony ekskomuniką oddalił się do rodzinnej miejscowości.

Spory między palamitami i barlaamitami nie zostały jednak zakończone. Do grona tych drugich należeli uczniowie Barlaama – bułgarski mnich Grzegorz Akindynos i patriarcha Jan XIV Kalekas (1341-1347). Do zdania patriarchy przychylał się również cesarz Andronik III Paleolog (1328-1341). Akindynos wystąpił z szeregiem traktatów, w których ogłaszał świętego Grzegorza Palamasa i athoskich mnichów winowajcami kościelnych zamieszek. Święty sporządził wtedy kolejny tekst, w którym obalił tezy Akindynosa. Za to spotkał się z bolesną reakcją patriarchy Jana, który w 1344 r. rzucił na świętego ekskomunikę oraz zamknął w więzieniu na trzy lata. W 1347 roku, gdy na patriarszym tronie pojawił się Izydor (1347-1349) Palamas został zwolniony i osadzony na katedrze biskupiej miasta Tesaloniki. W 1351 roku sobór w Blachernach uroczyście potwierdził ortodoksyjność nauczania świętego Grzegorza. Mimo to, mieszkańcy Tesalonik nie od razu przyjęli świętego, który zmuszony był mieszkać w różnych miejscach. Podczas jednej z jego podróży do Konstantynopola bizantyjska galera dostała się w ręce Turków. Świętego Grzegorza w ciągu roku wielokrotnie sprzedawano do różnych miast jako jeńca, ale również wtedy niestrudzenie kontynuował on nauczanie wiary chrześcijańskiej.

Dopiero na trzy lata przed śmiercią w wieku 60. lat święty wrócił do Tesalonik. Przed odejściem miał widzenie – zobaczył świętego Jana Chryzostoma. Według podania święty odszedł ze słowami „W górę! W górę!” na ustach. Miało to miejsce 14 listopada 1359 roku.

W 1368 roku został kanonizowany przez Sobór konstantynopolitański przy patriarsze Filoteuszu (1354-1355, 1362-1376), który napisał hagiografię oraz teksty liturgiczne na cześć św. Grzegorza.

Na ikonach święty przedstawiany jest w biskupim stroju typu bizantyjskiego (z dużymi krzyżami). Ma dosyć długą, siwą brodę i charakterystyczne kędzierzawe włosy. Zazwyczaj ukazywany jest z Ewangelią w obu rękach, niekiedy prawą ręką błogosławi, a w lewej trzyma Ewangelię.

Cerkiew czci jego pamięć w drugą niedzielę Wielkiego Postu oraz 14/27 listopada (rocznica śmierci).

Imię Grzegorz wywodzi się z greki i oznacza „czuwający; czujny”.

opr. Jarosław Charkiewicz i Tomasz Sulima, korekta: dzwonnik